Rodzina von Pack miała skromne początki. Jak wielu im współczesnych, wywodzili się z ministeriałów. Ich panami byli hrabiowie Brenny, od których być może otrzymali dobra w Pack opodal Torgau w Miśni. Do większego znaczenia doszli dopiero po przeniesieniu się na Wschód, gdzie dla przybyszów otwierały się znacznie większe możliwości kariery i awansu społecznego. W pierwszej połowie XIII wieku żyli bracia Ulryk I i Jan I. Ten drugi był uczestnikiem krucjaty w Prusach i osiadł w ziemi chełmińskiej. Jego potomkami była rycerska rodzina von Heimsode pisząca się z Przeczna na północ od Torunia. Z kolei synem Ulryka I, był Ulryk II von Pack. W drugiej połowie XIII wieku wszedł on w posiadanie dóbr w Żarach żeniąc się z córką Albrechta Dziewina, który w 1260 r. miał wydać przywilej lokacyjny Żar. Ulryk II był twórcą potęgi rodziny von Pack. O jego znaczeniu świadczy nie tylko dziedziczne posiadanie w lenno miasteczka, lecz także fakt, że około 1270 r. został on ojcem chrzestnym Przemka, syna księcia Konrada I Głogowskiego, pana m.in. w pobliskim dla jego majątku Żaganiu. Ulryk II zmarł po roku 1284, kiedy to świadczył w Żaganiu w dokumencie księcia Przemka Ścinawskiego. Ulryk ten miał czterech synów. Byli to Jan II (znany od 1279 r.), Albrecht (znany w latach 1285–1299), Henryk (znany 1299–1301) i najmłodszy Ulryk III obecny w księstwie żagańskim w latach 1304–1329. Jan II oprócz dóbr w łużyckich Żarach, posiadał też pobliskie, lecz położone już na Śląsku Przewóz i 8 łanów w Jeleninie, które otrzymał od księcia Konrada II Żagańskiego w 1299 r. W kolejnym pokoleniu był znany Ulryk IV von Pack, prawdopodobnie syn Jana II i jego żony Krystyny, wdowy po Janie de Ponecow. Ulryk IV dziedziczył Żary, Przewóz i Jelenin, a ponadto kupił Klępinę w księstwie żagańskim. Zmarł w 1355 r. pozostawiając jedynie córkę Helwigę, która wniosła wszystkie majątki ojca rodzinie męża, potężnego pana Fryderyka Bibersteina z Frydlandu i Liberca w Północnych Czechach.

Jednak w rzeczywistości rodzina von Pack nie wygasła wówczas po mieczu. W pierwszej połowie XIV wieku byli znani bracia Albrecht i Arnold, którzy w 1318 r. świadczyli jako dworzanie w dokumentach księcia wrocławskiego Henryka VI, a których herb przedstawiał (tak jak herb możnych rycerzy von Pack z Żar) kroczącego jelenia. Nie wiemy czyimi byli synami. Z pewnością nie Ulryka IV, po którym główne dobra odziedziczyła córka. Być może byli to synowie Albrechta, jednego z czterech synów Ulryka II. Imię Albrecht pojawiało się także w kolejnych pokoleniach rodziny, o czym niżej. Najdawniejszymi dobrami w ziemi średzkiej należącymi do braci von Pack były Jastrzębce. W dniu 16 V 1325 r. książę Henryk VI potwierdził nabycie (od Zachariasza zwanego Fidenzenfeldt) części tej wsi na prawie lennym Albrechtowi von Pack. Nie był on chyba jedynym właścicielem tej wsi, skoro już w 1313 r. jakieś dobra dziedziczył tam mieszczanin średzki Godek, a w 1359 r. inny mieszczanin Peczko Doleator sprzedał tam 3 łany Janowi Golcze. Ponadto ze wsi Jastrzębce wywodzili się przedstawiciele zamożnej rycerskiej rodziny (słowiańskiego pochodzenia) piszącej się von Falkenhain.

Już 20 XI 1326 r. majątek rodziny von Pack w ziemi średzkiej powiększył się o Kulin, który bracia Albrecht i Arnold otrzymali (wraz z prawem sądownictwa nad chłopami) za wierną służbę od księcia Henryka VI. Później otrzymali zatwierdzenie tego nadania (a także podobnego na dobra w Praczach), od kolejnego władcy – króla Jana Luksemburskiego. Jednocześnie władca uwolnił ich od obowiązku wysłania na wyprawy zbrojne łucznika, co było lennym zobowiązaniem przypisanym do rzeczonych dóbr ziemskich. Nie wiemy, czy bracia von Pack posiadali cały Kulin. Wiadomo, że w początkach XIV wieku jakieś dobra mieli tam mieszczanie średzcy Heidenryk i Deinhard, od których w 1305 r. odkupił je Tyczko de Borode.

Trzecią wsią, której części (w tym przysiółek Ligotka) weszły w skład majątku braci von Pack był Bukówek. Proces powstawania tej wsi został zapoczątkowany w 1282 r., gdy książę Bolko Jaworski nadał tamtejszy las Buchwald pod karczunek zasadźcy Janowi z Pichorowic. Wkrótce dobra w Bukówku były już podzielone pomiędzy kilku właścicieli ziemskich. W 1312 r. dochody z tamtejszych słodów jęczmiennych książę Henryk VI nadał Gunterowi Runge. W 1330 r. Henryk Falkenator sprzedał 4,5 łanu w Ligotce Peczoldowi zwanemu Zabei. W dniu 3 X 1340 r. Albrecht von Pack poświadczał przekazanie w ramach długu działu należącego do sąsiada z Bukówka, Piotra von Walditz, na rzecz mieszczanina wrocławskiego Ulryka von Schindel. Także w roku następnym (16 XI 1341 r.) Albrecht von Pack świadczył przy zgodzie rodzinnej innych współdziedziców Bukówka – Jenchina von Rydeburg i jego synów Franczka i Tyczka. Jeszcze w 1355 r. część Bukówka należała do Katarzyny, wdowy po Hermanie Galaw, która sprzedała tam łan oczynszowany, położony we wschodniej części wsi.

Oprócz powyższych majątków, na Dolnym Śląsku do braci von Pack należały także dobra w Jaksonowicach, Olbrachtowicach, Radomierzycach, Wojtkowicach i Praczach pod Wrocławiem. Te ostatnie kupili już 18 XI 1318 r., od braci Konrada, Henryka, Tyczka i Jenchina ze znanej w ziemi średzkiej rodziny rycerskiej von Rydeburg. W dokumentach dotyczących Bukówka świadczył jedynie Albrecht von Pack. Był on później burgrabią w Kłodzku, a w 1334 r. wystąpił z tytułem miles, co oznaczało wówczas możnego rycerza pasowanego. Jego brat Arnold znika ze źródeł śląskich po roku 1327. Przebywał wówczas głównie w dobrach rodzinnych w Miśni. Na Śląsku był znany ponownie dopiero w 1341 r., gdy bracia dokonali ostatecznego podziału dóbr ziemskich: Arnold wziął majątki w Miśni i 8 łanów w Jaksonowicach, zaś Albrecht zachował pozostałe majątki na Dolnym Śląsku.

Starszy Albrecht zmarł po roku 1344. Miał on z żony Geruszy czterech synów – Jana, Albrechta, Tammona i Ulryka. Jan i Tammon dziedziczyli część Jaksonowic i Pracze. Byli oni znani jedynie w latach 1350–1353. Zmarli zapewne przed 1354 r., gdyż nie brali udziału w rodzinnej ugodzie ze stryjem Arnoldem, w której wyniku stryj dożywotnio dzierżawił ich śląskie dobra. Pod koniec życia Arnold raz jeszcze wrócił z Miśni i był wzmiankowany we Wrocławiu w latach 1355–1360. Po jego śmierci śląskie dobra rodzinne wróciły do jego synowców – Albrechta i Ulryka, którzy pisali się z Pracz kolejno do 1377 r. i 1383 r. Jednego z nich synem był pewnie Henryk von Pack z Pracz znany w latach 1374–1396.

Natomiast dzieci Arnolda, urodzone z żony Beatrycze, po śmierci ojca w większości opuściły Dolny Śląsk. Synowie Albrecht i Ulryk byli znani w 1373 r. w Miśni, córka Jutta została wydana za mąż za Henryka von Eisenberg, a jej siostra Zofia została klaryską we Wrocławiu. Wydaje się, że żadne spośród ośmiorga przedstawicieli młodszego pokolenia rodziny von Pack nie dziedziczyło już dóbr w ziemi średzkiej, posiadając jedynie majątki podwrocławskie. To właśnie tam udało im się zbudować większe władztwo, (którego próby ustanowienia dopatrywać się było można w skupowaniu dóbr ziemskich pod Środą), z ośrodkiem w Praczach Odrzańskich, gdzie w 1383 r. Ulryk ufundował kościół.

Wszyscy rycerze von Pack, zarówno potężni panowie z Przewozu i Żar, którzy posiadali murowany zamek, jak też ich krewni, którzy czasowo związali się z ziemią średzką, pieczętowali się herbem z wyobrażeniem jelenia kroczącego. Z XIV wieku pochodzą najdawniejsze odciski pieczęci, kolejno ze „średzkiej” linii rodziny: Albrechta von Pack (z 17 III 1328 r. i 16 X 1329 r.), jego synów Albrechta i Jana (obie z 18 I 1353 r.), wnuka Henryka (z 2 III 1396 r.); a ponadto pieczęć ostatniego z linii żarskiej Ulryka IV (z 20 V 1353 r.). Na tej ostatniej, jako na jedynej, wyryto klejnot, który stanowiły dwa rogi tura, z zatkniętymi na ich zewnętrznej stronie chorągiewkami (po 5 na każdym). Tymczasem według XIX wiecznego heraldyka Konrada Blažka, znany nam dworzanin księcia Henryka IV, Albrecht von Pack, miał się pieczętować zupełnie innym herbem. Jego godło stanowiły dwie pionowe, czerwone belki w polu srebrnym, zaś w klejnocie nad hełmem miały być: srebrny zakręcony barani róg, oraz czerwone orle skrzydło. Zatem albo Albrecht von Pack z Bukówka, Jastrzębców i Kulina odmienił rodowy herb, albo tym ostatnim herbem pieczętował się przedstawiciel zupełnie innej rodziny, również piszącej się z Pack. Ponieważ na Dolnym Śląsku w średniowieczu znane są wypadki zmiany rodowego herbu przez niektórych rycerzy, wydaje się, że (o ile nie nastąpiła pomyłka heraldyka) wzmiankowany w herbarzu Blažka Albrecht von Pack był tożsamym z bratem Arnolda, zamożnym rycerzem księcia Henryka IV.

dr Sebastian Wojdyła

Pieczęcie Albrechta von Pack i jego krewnych z XIV wieku zebrał i opisał Marek L. Wójcik, Pieczęcie rycerstwa śląskiego w dobie przedhusyckiej, t. 2, Kraków-Wrocław 2018, s. 520–522 (stamtąd pochodzi skan pieczęci z 1329 r.). Herb rodziny von Pack pochodzi z pracy Romana Sękowskiego, Herbarz szlachty śląskiej. Informator genealogiczno-heraldyczny, t. VI (O-Po), Katowice 2008, s. 124 (za: Konrad Blažek, Der abgestorbene Adel der Provinz Schlesien, Nürnberg 1890, k. 56). Do najważniejszych źródeł do dziejów rodziny von Pack w ziemi średzkiej i dóbr w Bukówku, Jastrzębcach i Kulinie w pierwszej połowie XIV wieku należą: Regesten zur schlesischen Geschichte [w:] Codex Dipolmaticus Silesiae, t. XVI (wyd. Colmar Grünhagen i Konrad Wutke, Wrocław 1892) nr 3284; t. XVIII (wyd. Colmar Grünhagen i Konrad Wutke, Wrocław 1898) nr 3858, 4268, 4426, 4589; t. XXII (wyd. Colmar Grünhagen i Konrad Wutke, Wrocław 1903) nr 4630, 4950; t. XXX (wyd. Konrad Wutke i Erich Randt, Wrocław 1925) nr 6497, 6712; oraz Regesty śląskie, pod red. Wacława Korty: t. 3 (1355–1357) nr 173, t. 4 (1358–1359) nr 348, oprac. Kazimierz Bobowski i Janina Gilewska-Dubis, Wrocław-Warszawa 1990–1992. Ponadto Katalog dokumentów przechowywanych w Archiwum Państwowym Dolnego Śląska, t. II (1301–1327), oprac. Roman Stelmach, Wrocław 1991, (z dnia 13 XII 1305). Informacje o przedstawicielach rodziny von Pack na Górnych Łużycach i na Dolnym Śląsku zebrał i opracował Tomasz Jurek, Obce rycerstwo na Śląsku do połowy XIV wieku, Poznań 1996, s. 262. O ich przodkach z Żar i Przewozu zob. też m.in. Marek Cetwiński, Rycerstwo śląskie do końca XIII w. Biogramy i rodowody, Wrocław 1982, nr 379, 852.